Cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ vừa qua có thể được coi như một sự lựa chọn giữa ưu tiên “chủ nghĩa tư bản” hoặc ưu tiên “dân chủ”. Trong suốt chiến dịch, Đảng Dân chủ thường chế nhạo Donald Trump vì những hành động được cho là tấn công nền dân chủ, trong khi Trump công kích Kamala Harris vì lập trường bị cho là thân chính phủ và chống lại chủ nghĩa tư bản của bà. Điều này đã tạo nên các meme “Đồng chí Kamala”.

Và dù cả hai ứng viên đều bác bỏ mạnh mẽ những định kiến này, những lời bôi nhọ dường như vẫn lưu lại, ít nhất là trong tâm trí của nhiều lãnh đạo doanh nghiệp và nhà đầu tư. Hãy nhìn vào sự tăng vọt của giá cổ phiếu sau kết quả bầu cử, khi các nhà đầu tư cho rằng Trump sẽ là người ủng hộ tăng trưởng và doanh nghiệp.

Khí chất tư bản chủ nghĩa của Trump trở nên đặc biệt mạnh mẽ khi Elon Musk, nhà sáng lập và doanh nhân của Tesla, dự kiến sẽ có ảnh hưởng trong chính quyền tiếp theo, cùng với các nhà quản lý quỹ đầu tư như Scott Bessent, người được coi là ứng viên hàng đầu cho vị trí Bộ trưởng Tài chính.

Nhưng khi Trump lựa chọn các nhà lãnh đạo trong những tuần tới, câu hỏi quan trọng là kiểu “chủ nghĩa tư bản” nào mà vị tổng thống thứ 47 sẽ ủng hộ. Câu trả lời cho điều này vẫn chưa rõ ràng.

Khi các thành viên Đảng Cộng hòa đề cập đến khái niệm này, họ thường viện dẫn Adam Smith, nhà trí thức người Scotland thế kỷ 18, người tiên phong trong các ý tưởng về thị trường tự do. Ngày nay, Trump tiếp tục ủng hộ một số khái niệm trong tác phẩm kinh điển của Smith năm 1776, The Wealth of Nations. Trump rõ ràng tin vào sức mạnh của động lực tối đa hóa lợi nhuận - hay nói cách khác là “lòng tham” - để thúc đẩy tăng trưởng, đồng thời phản ánh khái niệm “bàn tay vô hình” của Smith. Trump cũng chia sẻ rằng ông không ưa việc can thiệp quá mức của chính phủ và mức thuế cao giống như Smith (dù đáng tiếc là Trump lại phản đối quan điểm về tự do thương mại của Smith).

Và còn một điểm khác thường bị bỏ qua: sự trân trọng đối với các doanh nghiệp gia đình. Khi Smith phát triển các ý tưởng về thị trường của mình, các doanh nghiệp duy nhất xung quanh ông đều là doanh nghiệp gia đình (ngoại trừ Công ty Đông Ấn, công ty cổ phần mà Smith phê phán).

Tuy nhiên, hiện nay, diễn ngôn về chủ nghĩa tư bản lại bị chi phối bởi các công ty niêm yết và thị trường công. Nhưng mỉa mai thay, một công ty như Trump Organization có vẻ gần gũi hơn với Smith khi so với những “gã khổng lồ” niêm yết hiện đại.

Nhưng vấn đề mấu chốt mà các nhà đầu tư cần suy nghĩ là Trump sẽ đứng ở đâu so với nửa còn lại trong tầm nhìn về thị trường tự do của Smith được thể hiện trong tác phẩm The Theory of Moral Sentiments. Smith coi cuốn sách này là tác phẩm quan trọng nhất của mình, vì ông tin rằng chìa khóa để xây dựng thương mại và thị trường năng động là tạo ra một hệ thống dựa trên các giá trị đạo đức và sự tin tưởng chung. Điều này đòi hỏi phải có sự minh bạch, công bằng và quyền sở hữu ổn định, vì nếu công bằng bị tước đoạt, thì cấu trúc vĩ đại, rộng lớn của xã hội loài người sẽ trong giây lát tan thành tro bụi. Tóm lại, Smith xem các độc quyền doanh nghiệp và sự lạm dụng quyền lực tùy tiện là đi ngược lại chủ nghĩa tư bản.

Liệu Trump có ủng hộ quan điểm này không? Có lý do để cảm thấy lo lắng. Musk tự thể hiện mình là một nhà tư bản hàng đầu, nhưng suốt sự nghiệp ông đã phản đối các quy tắc và dường như không bận tâm đến việc tập trung quyền lực. Trump đã đối mặt với nhiều vụ kiện và thường tỏ ra thiếu tôn trọng đối với các hợp đồng pháp lý.

Trong khi đó, các nhân vật như Robert Lighthizer, cựu đại diện thương mại Mỹ của Trump, đã nhiều lần đe dọa huỷ bỏ các hiệp định thương mại. Bessent cho rằng đây chỉ là một chiêu trò đàm phán, nhằm “leo thang để hạ nhiệt” - nói cách khác, là để đe dọa đối thủ phải nhượng bộ. Nhưng điểm đặc trưng trong cách tiếp cận của Trump là xu hướng chấp nhận một tầm nhìn pháp luật mang tính tình huống, thay vì phổ quát. Nói cách khác, luật pháp sẽ được định hình và áp dụng dựa vào bối cảnh quyền lực, không phải luôn nhất quán. Điều này đi ngược lại với các lý tưởng đã định hình trong trật tự phương Tây sau chiến tranh. Lập trường này cũng mâu thuẫn với nguyên tắc của các thị trường vốn hiện đại, được xây dựng trên những luật lệ nhất quán và có thể dự đoán.

Một số người ủng hộ Trump không đồng tình với ý kiến này và chỉ ra rằng thị trường vốn đã phát triển mạnh mẽ trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông. Họ cũng khẳng định rằng chính Đảng Dân chủ, chứ không phải Đảng Cộng hòa, mới là bên đã sử dụng luật pháp như một vũ khí để truy tố Trump vì động cơ chính trị (và những vụ này có thể sẽ được hủy bỏ).

Dù sao thì, Bessent và những người khác biết điều gì cần làm để duy trì niềm tin của thị trường vốn, vì họ đã sống trong môi trường đó suốt nhiều năm, và dường như quyết tâm tránh mọi thứ có thể gây ra khủng hoảng tài chính. Thực tế, nỗi sợ giá tài sản sụt giảm có thể giúp kiểm soát Trump và ngăn ông theo đuổi những ý tưởng cấp tiến hơn.

Tuy nhiên, khi thị trường cổ phiếu tăng mạnh trong niềm phấn khích vì một ứng viên được cho là thân thiện với doanh nghiệp và “ủng hộ chủ nghĩa tư bản” trúng cử, các nhà đầu tư nên nhớ đến lập luận hai chiều của Adam Smith. Cạnh tranh tự do có thể thúc đẩy tăng trưởng - ngay cả chủ nghĩa tư bản thân hữu cũng có thể tạo ra một cảm giác phấn chấn tạm thời. Nhưng “tình cảm đạo đức” - sự tin tưởng và tuân thủ pháp luật - là cần thiết cho sự thịnh vượng lâu dài. Hãy cầu mong rằng chính quyền sắp tới sẽ nhớ đến điều này.