Trong ngữ cảnh này, bất bình đẳng được hiểu là thước đo về khoảng cách chênh lệch giữa nhóm thu nhập cao nhất và thấp nhất. Hệ số Gini - một chỉ báo về mức độ công bằng trong phân phối thu nhập - đã duy trì ổn định hoặc giảm nhẹ trong hai thập kỷ qua tại Anh, Mỹ và phần lớn khu vực Tây Âu. Tương tự, tỷ lệ thu nhập giữa 10% dân số giàu nhất và 10% nghèo nhất cũng không có nhiều biến động, thậm chí còn có xu hướng thu hẹp.

Điều đáng nói là nỗi lo của công chúng về khoảng cách chênh lệch thu nhập dường như đã tách biệt khỏi thực tế được phản ánh qua các con số thống kê, nhưng vì sao lại như vậy? Một lý giải cho rằng điều mà người dân thực sự cảm nhận chính là sự trì trệ gần đây trong tăng trưởng kinh tế. Dù điều này gần như chắc chắn đúng, tôi tin rằng còn có một yếu tố khác đang âm thầm tác động.

Nếu xem xét kỹ hơn, tỷ lệ giữa thu nhập cao nhất và thấp nhất thực chất là kết quả tổng hợp của hai tỷ lệ thành phần: khoảng cách từ đỉnh đến giữa và từ giữa xuống đáy. Và thật thú vị, đằng sau bức tranh tổng thể về khoảng cách đi ngang hoặc thu hẹp là hai câu chuyện đối lập. Trong khi khoảng cách chênh lệch thu nhập giữa nhóm thượng lưu và trung lưu không ngừng nới rộng kể từ đầu thiên niên kỷ - phù hợp với cảm nhận của công chúng thì, ngược lại, khoảng cách giữa tầng lớp trung lưu và nhóm thu nhập thấp lại đang thu hẹp một cách rõ rệt.

Tầng lớp trung lưu bị kẹp giữa sự thăng tiến của người nghèo và sự bứt phá của người giàu

Kể từ cuối thập niên 1990, nhóm lao động có thu nhập thấp nhất tại Mỹ và Anh ghi nhận tốc độ tăng trưởng lương ấn tượng nhất. Tại Anh, việc duy trì chính sách nâng cao mức lương tối thiểu là nhân tố quyết định cho xu hướng này. Tại cả hai quốc gia, đội ngũ lao động phổ thông được thụ hưởng (trong khi lực lượng lao động bán chuyên nghiệp gặp bất lợi) do sự suy giảm của thị trường việc làm tầm trung, cộng thêm tình hình thị trường lao động nhìn chung đang trong giai đoạn khan hiếm. Điều này dẫn đến thực tế là chỉ số bất bình đẳng tổng thể không có sự gia tăng.

Mặc dù đây là dấu hiệu tích cực cho nhóm thu nhập thấp, nhưng với phần đông tầng lớp trung lưu, hai xu hướng trái chiều này đặt họ vào tình thế khó xử. Khi hướng tầm nhìn lên phía trước, họ chứng kiến tầng lớp thượng lưu ngày một vươn xa. Khát vọng về một cuộc sống sung túc dường như chưa từng xa vời đến thế. Nhưng khi nhìn lại phía sau, họ nhận thấy nhóm thu nhập thấp đang tiến bước nhanh chóng. Sự giao thoa giữa cảm giác bất an và tâm lý bất mãn này tạo nên một tình huống đầy rủi ro, và nhiều khả năng đã thổi bùng những làn sóng chính trị âm ỉ trong thời gian gần đây.

Những ngành nghề vốn được coi là lý tưởng đang chịu tác động sâu sắc nhất. Tại Anh, thu nhập của bác sĩ, y tá và cảnh sát đều đang tuột dốc trong những năm gần đây. Tại Mỹ, các vị trí lương cao nhất ngày càng tập trung vào một số ít ngành nghề có địa vị cao. Các chuyên gia công nghệ hiện chiếm một phần sáu trong nhóm 5% thu nhập cao nhất, tăng từ mức một phần hai mươi năm 1990. Chưa từng có ngành nghề nào nắm giữ vị thế độc tôn như vậy trong quá khứ.

Điều đáng chú ý là con người thường định vị bản thân thông qua việc thuộc về những nhóm xã hội nhất định, vượt xa khỏi ranh giới của những cá nhân đơn độc. Nhìn lại thập niên 1980, bức tranh nghề nghiệp thu nhập cao tại Mỹ từng rộng mở hơn nhiều với 40% vị trí lương cao không yêu cầu bằng đại học. Thời kỳ hoàng kim ấy, những nghề thu nhập cao không chỉ giới hạn trong phạm vi bác sĩ hay kỹ sư, mà còn rộng cửa đón nhận các giáo viên cao cấp và những người thợ bậc thầy trong ngành sản xuất, xây dựng. Đó là thời đại mà giấc mơ thành công không phân biệt xuất thân hay học vấn, chỉ cần người ta có đủ năng lực và kỹ năng.

Nhưng bức tranh ngày nay đã hoàn toàn đổi khác. Tầng lớp thu nhập cao giờ đây gần như độc quyền thuộc về giới tinh hoa trong lĩnh vực công nghệ và y tế. Gần một nửa những vị trí hàng đầu đòi hỏi bằng cấp sau đại học. Chính vì thế một bộ phận lớn người trong xã hội đã sớm phải chấp nhận từ bỏ khát vọng thăng tiến ngay từ khi còn rất trẻ.

Dẫu phải thừa nhận rằng những chuyển dịch này diễn ra một cách tự nhiên theo quy luật thị trường, không phải do sự sắp đặt của bất kỳ ai. Sự thăng trầm của các ngành nghề về thu nhập và địa vị vốn là một phần tất yếu trong nhịp đập không ngừng của nền kinh tế. Song chúng ta không thể phớt lờ những hệ lụy sâu xa của hiện tượng này. Các chỉ số thống kê về bất bình đẳng, dù quan trọng, vẫn chưa phản ánh hết những khía cạnh sâu sắc của vấn đề. Chính những góc khuất này mới là chìa khóa giúp ta hiểu được vì sao một bộ phận lớn trong xã hội đang trải nghiệm sự chênh lệch về cơ hội và thành quả. Khoảng cách giữa giàu và nghèo có thể không gia tăng, nhưng cảm nhận của tầng lớp trung lưu về sự suy giảm vị thế xã hội của họ hoàn toàn có cơ sở.