Đã gần một tháng trôi qua kể từ chiến dịch quân sự quy mô lớn của Israel, với việc huy động hơn 100 máy bay chiến đấu và UAV tấn công vào các cơ sở quân sự của Iran. Cộng đồng quốc tế đang theo dõi sát sao phản ứng từ phía Tehran.

Đây được xem là giai đoạn căng thẳng tiềm ẩn trong cuộc xung đột địa chính trị giữa hai cường quốc Trung Đông trong năm nay. Chiến dịch phản công của Israel được triển khai hơn ba tuần sau khi Iran phóng hơn 180 tên lửa đạn đạo - với đa số đã bị vô hiệu hóa bởi hệ thống phòng không - vào ngày 1/10, nhằm đáp trả việc tiêu diệt hai lãnh đạo cấp cao của Hezbollah và Hamas.

Làn sóng tấn công đầu tiên khởi phát vào tháng 4, khi Iran thực hiện chiến dịch trả đũa sau vụ tấn công vào cơ sở ngoại giao của họ bằng việc triển khai trực tiếp không dưới 300 tên lửa và UAV nhắm vào Israel. Ngay cả trong tình huống đó, Israel đã duy trì kiềm chế trong nhiều ngày trước khi đáp trả.

Trước đây, giới phân tích chiến lược có thể đã dự báo rằng bất kỳ cuộc tấn công trực diện nào giữa Iran và Israel sẽ kích hoạt một cuộc xung đột toàn diện tức thì. Tuy nhiên, diễn biến thực tế đã cho thấy một kịch bản khác.

Phần lớn nhờ vào nỗ lực ngoại giao khẩn cấp của các đối tác chiến lược bao gồm Hoa Kỳ, Ả Rập Saudi, Qatar và UAE. Đồng thời, các chiến dịch tấn công có kiểm soát và giới hạn cũng phản ánh nhận thức rằng kịch bản thay thế - một cuộc chiến tranh toàn diện kiểu "sốc và kinh hoàng" giữa Israel và Iran - có thể dẫn đến những hệ lụy nghiêm trọng không chỉ đối với khu vực mà còn ảnh hưởng đến trật tự thế giới.

"Bản chất của các chiến dịch tấn công cho thấy cả hai bên đều nhận thức sâu sắc về rủi ro địa chính trị của một cuộc xung đột khu vực quy mô lớn hơn - điều mà cả hai bên đều muốn tránh," theo nhận định của Julien Barnes-Dacey, Giám đốc Khu vực Trung Đông tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại Châu Âu.

Tuy nhiên, ông cũng lưu ý rằng chiến lược hiện tại không phải không tiềm ẩn rủi ro. "Chúng ta đang chứng kiến một lộ trình cực kỳ bất ổn và khó duy trì, với khả năng mất kiểm soát nhanh chóng," ông nhận định. "Đồng thời, không loại trừ khả năng Israel đang thực hiện chiến lược leo thang có kiểm soát, nhằm tiến tới một hành động quy mô lớn và mang tính quyết định hơn."

Trong một thông điệp video phát đi tuần trước, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã đưa ra những tín hiệu cảnh báo về khả năng gia tăng cường độ xung đột nếu Tehran tiếp tục các hoạt động quân sự. "Israel đang không ngừng củng cố tiềm lực," ông Netanyahu khẳng định. "Những gì thế giới chứng kiến mới chỉ là phần nổi của sức mạnh quân sự của chúng tôi."

CHUYỂN DỊCH TRONG BẢN CHẤT CHIẾN TRANH

Các chiến dịch tấn công qua lại giữa Iran và Israel cho thấy sự khác biệt đáng kể so với học thuyết chiến tranh "sốc và kinh hoàng" - một chiến lược sử dụng ưu thế hỏa lực áp đảo, công nghệ vượt trội và tốc độ để vô hiệu hóa năng lực cũng như tinh thần đối phương - được hai chuyên gia quân sự Hoa Kỳ đưa ra lần đầu tiên vào năm 1996.

Minh chứng điển hình nhất cho chiến lược này là chiến dịch không kích mở màn cho cuộc can thiệp quân sự của liên quân do Hoa Kỳ dẫn đầu vào Iraq năm 2003, tiếp theo là các hoạt động triển khai lực lượng bộ binh, buộc Saddam Hussein phải lẩn trốn. Tuy nhiên, các yếu tố cốt lõi của học thuyết này đã được áp dụng trước đó trong Chiến tranh Vùng Vịnh năm 1991 và chiến dịch can thiệp vào Afghanistan của Hoa Kỳ năm 2001.

Trong bối cảnh xung đột Trung Đông hiện nay, việc triển khai chiến lược "sốc và kinh hoàng" sẽ gặp nhiều thách thức, khi mà hoạt động triển khai lực lượng mặt đất đòi hỏi nguồn lực quân sự trên bộ, không và hải quân vượt quá khả năng và ý định của cả Israel lẫn Iran, đặc biệt với khoảng cách địa lý hàng trăm dặm ngăn cách hai quốc gia.

Trong giới quân sự hiện đang diễn ra cuộc tranh luận sâu rộng về tính khả thi của học thuyết "sốc và kinh hoàng" trong bối cảnh hiện đại. Theo phân tích được đăng tải trên Foreign Affairs vào tháng 8, Tướng Mark A. Milley, cựu Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân, và Eric Schmidt, cựu CEO Google, cho rằng sự phát triển của vũ khí tự động hóa và trí tuệ nhân tạo đang định hình lại bản chất của chiến tranh hiện đại. "Thời đại của các chiến dịch 'sốc và kinh hoàng' - nơi Washington có thể áp đảo đối thủ bằng hỏa lực tuyệt đối - đã đi đến hồi kết," họ nhận định.

Tuy nhiên, các chuyên gia tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Hải quân Hoàng gia Anh đã đưa ra quan điểm đối lập trong tháng trước, cho rằng chiến lược "sốc và kinh hoàng" đang trong quá trình chuyển đổi thay vì kết thúc. Họ dẫn chứng các chiến dịch tấn công hệ thống thông tin liên lạc của Israel nhằm vào Hezbollah tại Lebanon. Mặc dù gây thương vong lớn với hàng chục người thiệt mạng và hàng nghìn người bị thương, tác động tâm lý của các cuộc tấn công đã gây chấn động mạnh đến tổ chức này. Hai tuần sau đó, các đợt không kích của Israel đã loại bỏ được Hassan Nasrallah, thủ lĩnh kỳ cựu của Hezbollah.

"'Sốc và kinh hoàng' không phải là di sản của quá khứ, mà phải được xem như một thành tố thiết yếu trong chiến lược tác chiến đa chiều của chúng ta," các nhà phân tích này kết luận.

ĐỘNG THÁI CHÍNH TRỊ NỘI BỘ VÀ CHIẾN LƯỢC RĂN ĐE

Trong nhiều thập kỷ qua, Iran và Israel đã duy trì một cuộc đối đầu ngầm, trong đó Israel tiến hành các chiến dịch bí mật trong khi Iran phát triển mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm tại Iraq, Lebanon, Syria và Yemen như tuyến phòng thủ tiền phương.

Mốc ngoặt xuất hiện vào ngày 1 tháng 4. Dù phần lớn tên lửa và UAV của Iran nhắm vào Israel đã bị vô hiệu hóa, đây là lần đầu tiên Tehran thực hiện tấn công trực tiếp từ lãnh thổ Iran vào Israel.

Động thái này đã kích hoạt báo động toàn cầu về nguy cơ xung đột khu vực lan rộng. Chỉ vài giờ sau các cuộc tấn công, Tướng Hossein Salami, Tổng Tư lệnh Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran, tuyên bố về việc thiết lập "một phương trình chiến lược mới" trong cuộc đối đầu kéo dài với Israel.

Tuy nhiên đến thời điểm hiện tại, xung đột vẫn chỉ giới hạn ở các cuộc tấn công tên lửa chính xác tầm xa, tập trung vào mục tiêu quân sự trên lãnh thổ đối phương. Theo nhận định của Farzan Sabet, chuyên gia về Iran và chính trị Trung Đông tại Học viện Nghiên cứu Quốc tế và Phát triển Geneva, mô thức tấn công có kiểm soát này báo hiệu một hình thái chiến tranh mới.

"Dù công nghệ tấn công chính xác tầm xa không phải là điều mới mẻ, việc triển khai chúng ở quy mô này như một chiến lược trọng tâm trong xung đột là một tiền lệ chưa từng có," Sabet nhận xét.

Tuy nhiên, ông cảnh báo: "Chúng ta có thể chưa chứng kiến kịch bản tồi tệ nhất." Ông lưu ý rằng Tehran gần đây đã phát đi tín hiệu về khả năng tấn công vào các cơ sở hạ tầng năng lượng chiến lược của Israel - bao gồm các mỏ khí đốt, nhà máy điện và cảng nhập khẩu dầu - nếu cơ sở hạ tầng dân sự của Iran bị nhắm mục tiêu. "Đây sẽ là một bước leo thang chiến lược mới," Sabet nhận định.

Theo ông và các chuyên gia phân tích khác, các chiến dịch không kích hiện tại, kết hợp với các tuyên bố cảnh báo công khai trước đó, là một phần trong chiến lược răn đe song phương nhằm kiểm soát nguy cơ leo thang xung đột vượt tầm kiểm soát.

"Đây là logic của 'hành động và phản ứng có tính toán - để đối phương hiểu và quyết định lựa chọn giữa xuống thang hay tiếp tục leo thang,'" theo phân tích của Assaf Orion, cựu Tướng Lữ đoàn Israel và chuyên gia chiến lược tại Viện Chính sách Cận Đông Washington. "Hiện tại, cả hai bên đều đang trong giai đoạn tính toán chiến lược, phối hợp và định hình các bước đi tiếp theo," ông bổ sung.

NGUY CƠ LEO THANG VÀ KHẢ NĂNG BÙNG NỔ XUNG ĐỘT

Mặc dù Israel chưa áp dụng chiến lược "sốc và kinh hoàng" truyền thống đối với Iran, họ đã thể hiện mức độ kiềm chế thấp hơn đáng kể trong các chiến dịch nhắm vào các lực lượng ủy nhiệm của Iran như Hezbollah và Hamas, điển hình qua các cuộc tấn công vào hệ thống thông tin liên lạc. Đặc biệt, cuộc tấn công của Hamas vào Israel ngày 7/10/2023 - chất xúc tác cho các xung đột hiện tại - đã được thực hiện với mức độ tàn khốc và không kiềm chế.

Kể từ đó, chiến dịch không kích của Israel vào Gaza đã gây thương vong cho hơn 43,000 người, phần lớn là dân thường, phụ nữ và trẻ em. Tại Lebanon, theo ước tính của Liên Hợp Quốc, hơn 3,300 người đã thiệt mạng do các cuộc tấn công của Israel kể từ ngày 8/10/2023, thời điểm Hezbollah tham chiến để thể hiện tinh thần đoàn kết với Palestine.

Tuy nhiên, Iran đã tránh được mức độ thương vong và thảm họa nhân đạo mà Israel gây ra cho các lực lượng đồng minh. Thậm chí Tehran còn định hình các chiến dịch tên lửa của họ nhắm vào Israel như một thành công chiến lược đáng kể.

Theo Sabet, Tehran dường như chú trọng việc thể hiện quy mô các cuộc tấn công "ấn tượng" nhắm vào Israel hơn là hiệu quả thực tế của chúng. "Iran đang cố gắng giành lợi thế tuyên truyền cuối cùng," ông phân tích. "Họ muốn thể hiện phản ứng mạnh mẽ trước công chúng trong nước và khu vực, nhưng không có ý định đẩy xung đột vượt ngưỡng kiểm soát."

Tuy nhiên, ông bổ sung với sự hoài nghi: "Tôi không tin chiến lược này sẽ đem lại hiệu quả lâu dài."

Các chiến dịch vô hiệu hóa Hezbollah và Hamas của Israel - những lực lượng mà Iran vẫn coi là trụ cột trong chiến lược phòng thủ tiền phương - đã tạo ra một tổn thất chiến lược đáng kể cho Tehran. Cục diện này càng trở nên phức tạp hơn với việc Donald J. Trump - đồng minh thân cận của Thủ tướng Netanyahu - giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống Hoa Kỳ.

Trong động thái ngoại giao đáng chú ý, một trong những cố vấn thân tín của Trump, doanh nhân công nghệ Elon Musk, đã có cuộc gặp với đại diện ngoại giao của Iran tại Liên Hợp Quốc trong tuần qua. Cuộc gặp được mô tả như một nỗ lực ban đầu nhằm xoa dịu căng thẳng giữa Tehran và chính quyền mới của Hoa Kỳ.

Tuy nhiên, nhiều dự báo cho rằng chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ dưới thời Trump sẽ nghiêng mạnh về phía Israel, đặc biệt khi nội các mới đang được bổ sung những nhân vật có lập trường cứng rắn với Iran. Những diễn biến này có thể đẩy cuộc xung đột Iran - Israel vào một giai đoạn với những biến số chiến lược hoàn toàn mới.